การที่ผู้อื่นเข้าใจและตัดสินใจเลือกด้วยตนเอง อย่างไรก็ตาม มีข้อมูลที่แสดงเป็นอย่างดีว่าครูตระหนักถึงข้อนี้
…เพราะเดี๋ยวนี้เด็กเขาคาดหวังสูงนะค่ะก็ไปเห็นการประกวดชิงช้าสวรรค์ ชอบดูค่ะถ้าเด็กทีมไหนแพ้ก็จะร้องไห้ชนิดที่ว่าคนดูคิดว่าดูไม่ดีเลย ครูเขาไม่เผื่อเด็กก็บอกว่าจะต้องชนะต้องชนะ เพราะฉะนั้นเพื่อให้เด็กชนะ เพื่อที่จะเสนอตันหาของผู้ใหญ่นะค่ะ น่าจะเป็นเรื่องจริงตรงนี้พี่สงสารเด็กให้เผื่อใจไว้ ความผิดหวังเขาก็จะได้ลดลงต้องเผื่อใจไว้ น่าจะสำคัญกับครูที่ส่งเด็กเข้าประกวดทั้งประเทศเลยนะค่ะ สภาพจิตใจของเด็กที่แพ้น่าสงสาร…
ประเด็นเรื่อง “การแข่งขัน” นำสู่ข้อท้าทายอีกประการในการจัดการศึกษาเพื่อความเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์
…เรานึกอย่างหนึ่งว่าสภาพการศึกษาไทยนี่มันสร้างเด็กให้เป็นอย่างนั้นเอง เราโทษเด็กไม่ได้หรอก เด็กต้องมีการแข่งขัน ต้องเอาคะแนนต้องเยอะไรมาเยอะมาจับกัน ทำให้เด็กเห็นแก่ตัวทำอะไรไม่ได้เลย ฉะนั้นเรียนเพื่อสอบไม่ได้เรียนเพื่อชีวิต…
เป็นเรื่องน่าสนใจว่าระบบการประเมินผลอย่างเป็นรูปธรรม ไม่ว่าจะเป็นคะแนน รางวัลหรือการสอบเข้าได้ รวมถึงระบบการแข่งขันนั้น มีปรากฏชัดในระบบการศึกษา อย่างไรก็ตาม หากพิจารณาในแง่ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์แล้ว การวัดค่าบุคคลเช่นนั้นเป็นการทอนค่าความเป็นคน เนื่องจากเป็นการแสดงว่าบุคคลมีคุณค่าได้เพียงมิติเดียวเท่านั้น นอกจากนี้ ยังนำสู่การลดค่าความเป็นคนในรูปแบบที่ว่าผู้เรียนมิอาจพิจารณาความเป็นมนุษย์ของผู้เรียนคนอื่นได้ เนื่องจากมุ่งมองเฉพาะมิติเดียว นั้นคือ มองในด้านที่ว่าเป็นคู่แข่ง ข้อนี้เป็นความท้าทายอีกประการสำหรับการจัดการศึกษาเพื่อส่งเสริมความเป็นมนุษย์ ข้อมูลแสดงว่ามีครูที่นำประเด็นนี้มาเป็นโอกาสในการสอนให้เด็กคิดเช่นกัน
…เราจะบอกเด็กอย่างนี้ตลอดเลยค่ะ เราจะไม่บอกเค้าคือคนสำคัญ เราจะไม่ยอมให้เค้าเป็นนางเอกหรือพระเอกคนเดียว เพราะนี้คืออันตรายในชีวิตของเค้า…
…ผมสอนนักเรียนว่า เราต้องชนะ แข่งกีฬาก็ต้องชนะ ทำอะไรก็ต้องได้ๆ เราไม่ใช้วิชาแพ้ เราใช้วิชาแพ้ครับ นักเรียนที่ฆ่าตัวตายที่สอบของจุฬาที่ว่าไม่ได้เกรด 4 หมดแล้วก็ฆ่าตัวตายนะ อันนี่คือแพ้ไม่ได้ ไม่ได้ตามที่คิด เพราะฉะนั้นบอกว่าวิชาแพ้นี้สำคัญ เราต้องรู้จักยอมกันบ้าง สังคมจะวุ่นวายเพราะเรายอมกันไม่ได้ เราแพ้ไม่เป็นน่ะ ไม่ใช่ว่าแข่งกีฬาต้องชนะ มันดี แต่ถ้าแพ้เราก็ต้องทำใจได้ ไม่ใช่แพ้ก็ทะเลาะกับเพื่อน ตีกัน มันไม่ได้ ต้องชนะอย่างเดียว ถ้าแพ้ต้องตีโพยตีพาย หรือไม่ได้ เอ็นฯ เข้ามหาวิทยาลัยไม่ได้ ก็กินยาตายนี้มันไม่ใช่…
…นี้คือส่วนที่ตัวเองจะคุยกับนักเรียนตลอดนะคะ เสร็จมากิจกรรมส่วนนี้ นั้นจะดีใจหรือเสียใจอย่างไร แสดงได้แต่อย่าให้มันมากจนเกินไปนะคะ ให้รู้จักหักห้ามใจตัวเองใช่ไหมคะ แพ้ชนะเป็นเรื่องธรรมดา กลับมาแล้วมานั่งสรุปกันว่าวันนี้ทีมที่ดีกว่าเราเขาดีตรงไหน เราอ่อนตรงไหน ตรงนี้คะเราสอนให้นักเรียนมีชีวิตที่เป็นอย่างธรรมชาติในเรื่องนี้ เรื่องจริงมันเป็นอย่างนี้เหมือนกับท่านผ.อ.เสถียรบอกว่าสอนให้เราแพ้ เพราะว่าชีวิตนี้เราไม่ใช้จะได้อะไรมาเป็นของเราตลอด ถ้าเรารู้จักปรับตัวให้เขากับตรงนั้นเด็กคนนั้นก็จะอยู่ในสังคมได้อย่างมีความสุขค่ะ…
อย่างไรก็ตาม คำถามที่ละเลยไม่ได้คือถ้าในตัวระบบการศึกษาเองใช้เวลาส่วนใหญ่ไปกับการผลักดันให้ “ชนะ” ก็หมายความว่ามีพื้นที่สำหรับการสอน “วิชาแพ้” ไม่มากนัก