ตัวเองจะสอบเข้ามหาวิทยาลัยไม่ได้ อูย เราอุตส่าห์เสียเงินไปเรียน อีสานไปกรุงเทพครับ อีสานไปขอนแก่นครับ ผมถามว่ามันเกิดอะไรขึ้น ก็เพราะว่ายิ่งเรียนเหล่านี้ ยิ่งมีการแข่งขันสูงเนี้ย มันก็ยิ่งทำให้คนเห็นแก่ตัวไง ที่ผมเรียนแล้ว ในเมื่อตั้งแต่เป็นเด็กเห็นแก่ตัวแล้วเนี้ย ผมถามว่ากลุ่มเหล่านี้แหละ กลุ่มที่เก่งๆ ทั้งนั้นแหละ จะไปบริหารประเทศนะครับ เค้าคงไม่เอาเด็กที่อยู่ทำอาหารอร่อย เด็กที่เล่นกีฬาเก่ง เย็บกระทงสวยไปบริหารประเทศ ไม่มี เพราะฉะนั้นเราถึงได้คนที่มีความรู้ ที่เก่งแต่ฉลาด ฉลาดในทุกๆ ด้านแม้แต่การโกง…
หากเห็นว่าการเคารพศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์เรียกร้องให้พัฒนามนุษย์ที่สมบูรณ์ ข้อนี้น่าจะมีนัยว่าผู้เข้าแลกเปลี่ยนเรียนรู้เห็นว่าคุณธรรมก็คือศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ อย่างไรก็ตาม ไม่น่าจะกล่าวต่อไปได้โดยทันทีว่าการพัฒนาคุณธรรมคือการพัฒนาจิตวิญญาณแม้จะมีความล่อใจให้กล่าวเช่นนั้น ดังชี้ข้างต้น หากยึดถือตามกรอบแนวคิดเรื่องอัตตาณัติ ก็จะสามารถเชื่อมโยงการเคารพศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์สู่การพัฒนาจิตวิญญาณได้ผ่านแนวคิดเรื่องอัตตาณัติ แต่ข้อมูลดูจะไม่ชี้ว่าผู้ร่วมแลกเปลี่ยนเรียนรู้ยึดถือกรอบแนวคิดเรื่องอัตตาณัติ การเชื่อมโยงจึงต้องหาฐานคิดใหม่ ซึ่งในที่สุดแล้ว ส่วนหนึ่งก็ต้องย้อนไปสู่เรื่องเกี่ยวกับธรรมชาติมนุษย์
อนึ่ง หากจะโยงการสังเคราะห์ “จิตวิญญาณความเป็นครู” ในส่วนนี้เข้ากับกรอบแนวคิดเรื่องจิตวิญญาณด้านอัตถิภาวะ ก็ยังมีบางสิ่งที่กล่าวได้ นั่นคือ เนื้อหาที่ได้สามารถใช้เป็นทิศทางสำหรับ “การผันแปรทางจินตนาการ” ในการพัฒนาจิตวิญญาณสำหรับบุคลากรครู
ทั้งนี้ ข้อมูลจากการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ยังแสดงถึงความเข้าใจเกี่ยวกับ “จิตวิญญาณ” ในแบบอื่นๆ ด้วย
…ในเรื่องของจิตวิญญาณ ผมให้ 7 เวลาทำงานกลางคืนมันเงียบสงัดเลยครับ มันต้องมีสมาธิมาก เดินไปหาใครก็ไม่ได้ ผมก็เดินสวดมนต์เลยครับ “มนุษย์เราเอ๋ย เกิดมาทำไม นิพพานมีไว้ อยู่ไยไม่ไป ก็เดินข้างนอกโรงเรียน ซึ่งไม่มีใครอยู่แล้ว เราเดินคนเดียวจะรู้เลยว่ามันสงบแบบวังเวงๆ ถ้าจิตเราคิดแบบไม่ดีมันก็ไม่ดี แต่ถ้าจิตเราคิดว่าดีมันก็ปกติ เดินรับออกซิเจนเข้าร่างกาย เดินไปเรื่อยๆ แล้วก็กลับเข้ามานั่งทำงานต่อ ผมเป็นคนที่ถ้านอน 2 ทุ่มจะตื่น 8 โมงเช้าเลยครับ และจะทำงานไม่ได้ จะรู้สึกอ่อนเพลีย ก็เลยเป็นคนที่ต้องนอน 6 ทุ่ม ตื่นตี 5 มานั่งทำงานต่อ และจะสดชื่น จิตเป็นสิ่งที่สำคัญ ถ้าเราบริหารจิต คือเดินให้มันมีสมาธิตลอด ก็จะไม่มีปัญหาอะไร แต่ร่างกายเนี่ยได้ออกกำลังกายน้อยมาก รู้สึกว่าครั้งเดียวมั๊งในรอบเดือนธันวาคม ก็มีเพียงเท่านี้ครับ…
…ส่วนด้านจิตวิญญาณ การบริหารของเราก็คือ เราต้องทำใจของเราให้นิ่ง ไม่วอกแวกตามกระแส เพราะการทำงานไม่มีหรอกที่เห็นกับเราร้อยเปอร์เซนต์ ระหว่างที่เราทำงานก็จะมีเสียงพูด ทั้งให้กำลังใจและให้ร้ายเรา คือทำให้เราหมดกำลังใจ เพราะฉะนั้นเราต้องทำจิตของเราให้นิ่ง เป็นกลางและเข้าใจคนให้มากที่สุด ว่าเค้าพูดอย่างนี้เพราะอะไร เค้ามีเป้าหมายอะไรในการพูด ถ้าเราเข้าใจเค้าเราก็ให้อภัย และทำให้งานของเราก้าวต่อไปได้ไม่สะดุด และการทำงานทุกอย่าง ดิฉันจะเอาใจไปใส่กับงาน เพราะจะทำให้เราทะลุปรุโปร่งในการทำงาน รู้และเข้าใจเป้าหมายว่าคืออะไร ถ้าเขาให้เราดูแลระบบการช่วยเหลือนักเรียนเนี่ย เราก็จะเอาใจไปหาผู้ปกครอง ว่าเขาเอาลูกมาเนี่ยเขาต้องการอะไร มันเป็นจิตวิญญาณของความเป็นครู ก็จะทำให้งานของเราประสบความสำเร็จ…